مداخله در بافتهای فرسوده شهری در سطح کشورهای مختلف جهان از سابقه چند صد ساله برخوردار است. در کشور ایران نیز به دلیل وجود شهرهایی با بافت قدیمی، این امر به شکل مدرن آن از چند دهه پیش در حال انجام می باشد. تاکنون در سطح کشورهای دنیا و در سطح ایران از الگوها و روش های متعددی جهت مداخله در بافتهای فرسوده شهری استفاده شده است. که در زیر به طور خلاصه تجربه چند کشور خارجی در خصوص بازسازي و بهسازي بیان می شود که باید توجه داشته باشیم که تجارب کشورهای اروپایی قابل انتقال به کشور ما نیست، مگر به عنوان مبحثی برای تحلیل روش ها و دستیابی به عوامل و متغیرهای تعیین کننده موضوع. و جهت استفاده از تجارب جهانی بهتر است به بررسی تجربه کشورهایی پرداخته شود که از نظر اقلیمی، فرهنگی، اقتصادی و ... به شرایط کشور ما نزدیکتر باشد.

-1 تجارب انگلستان

بطور خلاصه تجارب انگلیس درخصوص بازسازي و بهسازي به چند اصل زیر خلاصه می شود:

- ساز و کار اقتصادي شهر، با تکیه بر فعالیتهاي اقتصادي می تواند و می باید در نوسازي بافت کهن شهري،به نفع اقشاري باشد که توسعه مبادلات و خرید و فروش را در شهر (و محله موردنظر)در دست دارند.

- دخالت در وضع بناهاي بافت در قالب تشویق مالکان به تغییر شکل کالبد و کاربري صورت می گیرد.

- بررسی بناهاي قدیمی تشکیل دهنده بافت در زمان واحد در دو سطح مختلف صورت می گیرد:

یکی در سطح بنا و دیگري در سطح مجموعه هاي بهم پیوسته ساختمانی بافت شهري. طی این دو، هم ویژگی هاي داخلی و موضعی و هم مشخصات منظر و تداوم فضاي شهري تعقیب می شود. به این نحو که در سطح بنا، ویژگیهاي عملکردي و زیبایی شناسی و در سطح محیط تداوم فضاي شهري، تراکم، شبکه هاي شهري ونحوه دسترسی و ترکیب بافت کهن و جدید مطرح می شود.

- موضوع مشارکت ساکنان شهر در تدوین مبانی فکري طراحی و نیز اجراي آن مورد توجه قرارگرفته است. دراین خصوص تناسب پیشنهادها با وضع موجود، محركهاي اقتصادي و آشنایی با صاحبان قوانین موجود اهمیت حیاتی دارد.

- بازسازي و نوسازي شهري باید متکی بر بازرگانی باشد. به عبارت دیگر عوامل تشویق کننده بایستی جهت معاصرنمودن بافت به کار برده شود تا عوامل سیاحتی رونق گیرد (عربشاهی، 1382).

-2 تجارب ترکیه

تجدیدحیات محلات استانبول در قالب فرآیند اصالت بخشی و در نتیجه بازسازي اقتصادي بوده و اهداف و راهکارها در محلات مختلف شهر عبارتند از:

- باز زنده سازي فیزیکی و اقتصادي در جریان فرآیند اصالت بخشی.

- باز زنده سازي خانه هاي قدیمی از طریق دخالت بخش خصوصی و مرمت ساختمانهاي قدیمی که باعث افزایش خدمات عمومی و ایجاد تسهیلات جدید براي ساکنین محلی و ارتقاي مداخله اجتماعی و فرهنگی ساکنین و ارتقاي کیفیت محیطی محله شده است.

- اجراي پروژه هاي زیباسازي درخیابانهاي اصلی و نظافت نماها با فعالیت شهرداري و دانشگاه.

- سازماندهی محلات براي فعالیتهاي فرهنگی(بنیادي، 1384).

 

-3 تجارب چین

فرآیند نوسازي در مناطق مسکونی قدیمی به سه طریق و بعضاً به صورت همزمان صورت می گیرد:

الف)خانه هاي قدیمی به کلی تخریب می گردند و به جاي آنها خانه هاي جدید ساخته می شود (نوسازی مناطق مسکونی به روش تخریب کامل).

این روش از متداول ترین راهبردهای نوسازی است و در شهرهایی چون پکن، شانگهای، متایژین،کوآنگ ژو، شینانگ و هاربین به اجرا درآمده است و خصوصیات پروژه های مربوط به این روش عبارتند از:

- افزایش نسبت خانه های ساخته شده برای فروش به غیر در سایت های تخریب شده نسبت به خانه های ساخته شده برای اسکان مجدد ساکنان پیشین خانه ها.

- اسکان حداقل 30% ساکنان مقیم سایت برای ایجاد تعادل در تأثیرات اجتماعی بر ساکنان.

-  عدم امکان بازگشت خانوارهای قدیمی به مکان اولیه خود به دلیل افزایش قیمت واحدهای جدید و راهکارهای تحمیل.

ب) بازسازی و ترمیم ساختمان به جای تخریب کلی آن (توسعه مجدد مناطق مسکونی به روش بهسازی). این روش در شهرهای شانگهای، ورشو و ... انجام شده است.

تجربه نشان داده است که این پروژه ها معمولا سوددهی چندانی ندارد و اجرای آنها به شدت به یارانه دولتی وابسته است ولی به رغم آنکه هزینه نیروی کار پایین است، قیمت مصالح ساختمانی در چین نسبتا بالا است و بهسازی بنا نسبت به ساخت مجدد آن با صرفه تر است.

ج) تخریب کامل ساختمان مسکونی و ایجاد ساختمان های تجاری به جای آن (تبدیل کاربری مسکونی به کاربری های دیگر). در این شیوه دولت عموما ساکنان این منازل را به طور موقت در حاشیه یا حومه شهر اسکان می دهد و یا به آنها اندکی کمک مالی می نماید. با اتخاذ استراتژی سکونت در حومه شهر، سرعت ساخت مسکن و جابه جایی به حومه افزایش یافته است که از نمونه های آن نوسازی ناحیه تجاری چانگ نینگ شهر شانگهای و پروژه فایننشال شهر پکن می باشد.

به طور کلی نوسازی در چین دارای خصوصیات زیر است:

- نادیده گرفتن هزینه های اجتماعی و عدم تضمین دولت برای اسکان شهروندان جابه جا شده در مکان های نزدیک به محلات قدیمی و در نتیجه افزایش اتلاف وقت و پول ساکنان و تراکم امکانات حمل و نقل.

- شکاف طبقاتی به دلیل بالا رفتن قیمت واحدهای نوساز و اشغال مراکز شهری توسط افراد ثروتمند و پراکنده شدن افراد طبقه متوسط و فقیر به حاشیه و حومه های شهری و ایجاد شکاف درآمدی بین شهروندان.

-          شکست پیوندهای اجتماعی و تأثیرات آن بر افراد سالخورده (وحدانی، 1382).

4- تجارب هنگ کنک (www.ura.org.hk)

در منطقه اصلی شهر یعنی جزیره هنگ کنک، کلون، تسوئن وان و توای تسینگ حدود 9300 ساختمان خصوصی وجود دارد که دارای عمر بالای 30 سال هستند و در یک مدت 10 ساله تعداد آنها تا 50% افزایش خواهد یافت. برای رفع مشکلات فرسایش شهری و ارتقاء شرایط زیستی شهروندان در این مناطق، آیین نامه ای برای مجمع مسئولین نوسازی (URA) در سال 2000 تصویب شده است که خط مشی عملی جدیدی برای بازسازی شهری ارئه می دهد.

رویکردی که در مسأله بازسازی شهری مدنظر است، مردم مداری با هدف ارتقای زیستی شهروندان ساکن با اهداف زیر می باشد:

- بازسازی نواحی مورد نظر

- طراحی شبکه های جاده ای و سیستم حمل و نقل مناسب و نوین

- بهینه سازی استفاده از زمین ها

- ارتقای نواحی فرسوده و تبدیل به ساختمان های جدید منطبق با استانداردهای مدرن و سازگار با محیط زیست

- ایجاد توسعه پایدار در نواحی شهری

- تعمیر و بازسازی ساختمان های قدیمی

- حفظ و نگهداری ساختمان های تاریخی

- حفظ خصوصیات بومی و محلی

- حفظ شبکه های اجتماعی بومی

- ارائه ساخت و سازهای هدفمند برای گروه های نیازمند مثل سالمندان و معلولین

- ارائه فضاهای باز و امکانات تفریحی

- ارتقای فضای شهری با مناظر جذاب و طراحی شهری

برای بازسازی بهتر 9 ناحیه هدف در منطقه مشخص شده است و عوامل زیر برای تعیین اولویت ها مدنظر می باشد:

-  قدیمی و فرسوده بودن ناحیه مورد نظر

-  برخورداری ساختمان ها از امکانات بهداشتی و بررسی قرارگیری در معرض خطر آتش سوزی

- مطلوبیت شرایط زیستی شهروندان

- بررسی اینکه با بازسازی تغییری در محل حاصل شود یا خیر

- بررسی استفاده بهتر از زمین ها پس از بازسازی

- عملی بودن بازسازی ساختمان ها در آن نواحی

5- تجارب سئول

- نوساز ی شهر، اغلب شامل روند جابجایی جمعیت با درآمد پایین و سپس خلق فضایی برای سود بخشی بیشتر به اماکن تجاری و توسعه سکونت برای گروه های با درآمد متوسط می باشد.

- برداشت مستأجرین خانه های حاصل از پروژه های نوسازی با وجود اینکه کیفیت خانه ها اعم از اندازه و تسهیلات، بهبود بیشتری یافته است بیشتر به منفی گرایش دارد که این مسأله ممکن است به دلیل بی ثباتی ذهنی حاصل از دوری از اجتماعات قبلی که در آن ساکن بوده اند، احساس محرومیت از سود زیادی که مالکان آپارتمان ها می برند و افزایش بار اقتصادی بعد از استقرار دوباره باشد بنابراین پروژه های نوسازی در سئول بیشتر در ارتباط با دوباره سازی شهری بوده است که آنها را به صورت مکان های اقتصادی درآورده و کمتر به منافع ساکنین و به خصوص مستأجرین توجه شده است و مطالعه و بررسی شواهد بیانگر آن است که تنها 20% ساکنین اصلی بعد از اتمام پروژه های نوسازی بناها دوباره در محل استقرار یافته اند. (www.elsevir.com)

6- تجارب سوریه

راه کارهای اجرایی به کار گرفته شده عبارتند از:

-  فعالیت های بلادرنگ جهت تعمیر ضروری منازل خانوارهای کم درآمد و حفظ شالوده عمومی صدمه خورده.

- تهیه مطالعات باززنده سازی بر پایه بررسی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی برای تدوین برنامه ریزی کاربری اراضی و طرح توسعه.

- ارتقاء قوانین و ضوابط دولتی و آموزش توسعه پایدار به کارکنان آن.

-  تلاش برای درگیر کردن نهادهای ذیربط محلی و نهادهای بین المللی و توسعه منابع سرمایه گذاری.

- آغاز نمودن فعالیت در طول فرآیند برنامه ریزی و ارزیابی نتایج حین پیشبرد برنامه جهت تنظیم فرآیند برنامه ریزی.

7- تجارب تونس

اهداف پروژه بازسازی بافت قدیمی محله حفصه شامل موارد زیر است:

- آماده ساز ی مسکن برای فقرا.

- ارتقاء استاندارد زندگی ساکنان.

- اعاده تنوع زیستی به بافت مرکزی شهر.

خصوصیات پروژه:

-  پژوهش وسیعی برای تشخیص نیازهای ساکنان از طرف انجمن حفاظت از شهر انجام شد.

-  ایجاد تداوم و پیوستگی بین بافت قدیم و جدید از طریق استفاده از الگوهای معماری بومی و تشویق بومیان اصلی بافت قدیمی به اقامت که از مقاصد بزرگ اجتماعی است.

- بهره گیری مناسب از امکانات اقتصادی از طریق تشویق سکنه به بازسازی خانه هایشان و کاهش قیمت اراضی خالی از سکنه و ایجاد سرمایه های لازم برای اعطای وام به متقاضیان.

- ایجاد تنوع در فعالیت های محله از قبیل احداث پارک، مرکز بهداشت، هتل، واحدهای اداری و تجاری.

- به حداقل رساندن تضاد موجود در محله با معماری معاصر.

- قبول پرداخت سهم بیشتری از هزینه های بازسازی توسط خانوارهای با درآمد بالا به عنوان یکی از ضمانت های مالی اجرای پروژه.

- معافیت ساختمان های بازسازی شده از مالیات بر املاک به عنوان یک سیاست تشویقی برای حفظ ساکنان بومی و استفاده از مالیات های دریافتی از واحدهای جدید برای احداث و نگهداری معابر و هزینه های بازسازی(www.archnet.org).

انواع روش های برخورد با مسأله بافت فرسوده در ایران

- در صورت فقدان ارزش تاریخی بافت مورد مداخله، اکثر اقدامات انجام گرفته یا مدنظر مدیران شهری، بازسازی است نه نوسازی و بهسازی. عواملی همچون عدم استحکام بنا، ریزدانگی و نفوذ ناپذیری راهکارهایی چون امکان توان بخشی را که یکی از حوزه های عملکردی نوسازی می باشد را از بافت سلب می کند زیرا اصلاحات هندسی معابر و یا تجمیع قطعات و ساخت مجدد سازه های نامناسب در واقع ساخت و ساز بنیادی براساس الگوهای جدید طراحی شهری هستند و به عنوان اقدامات اصلی جهت مداخله محسوب می شود.

- معمولا سیاست مداخله بدین صورت بوده است که با احیای معابر قدیمی و ایجاد محورهای جدید ارتباطی یک جریان قوی و اثرساز بر روی بافت بوجود آورند تا با ایجاد محور فرهنگی(مشابه اتفاقی که در کشورهای توسعه یافته می افتد) و باعث جذب جوانان و نوجوانان و همچنین ارائه هویت فرهنگی و روزآمد به بافت گردند.

- غفلت از وجه اجتماعی مشخصه اکثر طرح های نوسازی اجرا شده تاکنون بوده است. به طوری که با ارزش افزوده ایجاد شده در زمین های بافت فرسوده ساکنان بافت منازلشان را در ازای قیمت جدید واگذار کرده و اقدام به جابه جایی در سطح وسیع می کنند.

به طور کلی کشورهای درگیر و فعال در موضوع فرسودگی در چهار اصل زیر مشترک و متمرکز می باشند:

- احیاء و ارتقاء کیفی و کالبدی محله ها و حضور افراد و ساکنان جدید در بافت ها.

- بالا رفتن ارزش اقتصادی محله و خروج بخشی از ساکنان قدیمی از محلات.

- حفظ و نگهداری ساختمان های ارزشمند موجود در بافت ها.

- تداوم فرسودگی و جابه جایی آن از یک نقطه شهر به نقطه دیگر به علت ناتوانی و ضعف اقتصادی ساکنان قدیمی بافت.

در نهایت رعایت و توجه به شرایط بومی فرسودگی در شهرهای مختلف و در نظر گرفتن موارد زیر به عنوان راهکارهایی جهت تدوین چارچوب نوسازی بافت های فرسوده شهری ضروری است:

- محوریت بخشیدن به آراء شهروندان، دخالت شهروندان در تصمیم های شهری و کمک گرفتن از نیروهای جوان و صاحب نظران نوین و نیروهای با تجربه و قدیمی. زیرا مردم اشغال کننده فضاها نیستند بلکه ایجاد کننده آنها هستند.

- از بین بردن تفکر جا افتاده در اذهان شهروندان که برنده ی طرح های شهری دولت و شهرداری و بازنده ها مردم هستند، با اصلاح و بازبینی قوانین شهری در جهت حفظ و رعایت حقوق مالکان و ساکنان بافت ها و محله های شهر.

-تشویق اقشار مرفه و فرهیخته به سکونت در بافتهای تاریخی و قدیمی شهر زیرا در غیر این صورت این بافتها به دلیل قدمت زیاد و سرعت فرسودگی بالا محل سکونت اقشار کم درآمد جامعه خواهد شد و اغلب مورد حذف و نادیده گرفتن آنها از سوی مردم و مسؤولان و مدیران شهری و ادارات دیگر می گردد.

- استفاده از جریانات آرام و پیوسته به جای اقدامات بنیادی که اساس بافتها را به خطر بیندازد. به عنوان مثال در کشورهای توسعه یافته بهترین و راحتترین اقدام جهت احیاء بافتهای تاریخی یا قدیمی که دچار فرسودگی شده اند برگزاری نمایشگاه ها، مسابقه ها و همایش های فرهنگی و هنری یا اجرای تئاترهای خیابانی و اجراهای موسیقی خیابانی در محله های مختلف بافت های فرسوده است که منجر به جذب جمعیت بسیار بالایی به بافتهای تاریخی و جلب توجه آنها به بافت ها می شود. در حالیکه در اذهان مدیران ایرانی اقداماتی این چنین ظریف و جزئی هرگز شکل نمی گیرد و همیشه قرار است یک اقدام بنیادی برای حل مسائل شهری انجام گیرد.

به نظر شما چه راهکارهای دیگری جهت تدوین چارچوب نوسازی بافت های فرسوده شهری می توان در نظر گرفت؟

گردآورنده: کلانتری

منابع

مقایسه راهکارهای مداخله در نوسازی بافتهای فرسوده جهان و ایران به منظور تحلیل و تدوین یک چارچوب نوسازی، بهاره مجربی کرمانی.

بررسی شیوه های مداخله در بافتهای فرسوده شهری و ارائه مدل بهینه مداخله، عباس عربی و حسن رضا انتظار یزدی.

برچسب‌ها: بافت های فرسوده, شهر, تهران